Chinram Le Chin Miphun Kilvennak Ah Mipi Rian

Chinram Le Chin Miphun 

Kilvennak Ah Mipi Rian

Salai Joseph KB Thawng

Biadomhnak

           

Kan tlangtar hun rel bakah zeitluk indah Chinram vawlei le miphun kilven, humhaak le  sersiam a herh zia kha a lang. Cun, Chinram vawlei le Chin Miphun kilvennak caah ram hruaitu hna lawng rinh awk an si lo zia, mipi le hruaimi hna zong nih zeitluk indah ṭuanvo kan ngeih ve zia kha a lang. A fiangmi cu, miphun le ram  kilvennak caah kan ṭuanvo le kan hriamnam ai dang cio lai ti hi a si. Zeikhom si ai kun, Chinram le Chin miphun kan ‘him’ khawh nakhnga zeitindah kan kilven lai, mipi kan rian cu zeidah a si, zeitindah  hma kan lak lai, ti kha hun ruat usih!

Zeiruang Ahdah Chinram le Chin Miphun Kilven A Herh?

          

Chinram cu kan theih cio bang a bi ngaite. 36,019 km² (13,907 sq mi) telawng a kau. Cu chinchap ah Gangaw le Hakha karah siseh, Saw khua le Kanpetlet khua karah siseh, ramri deetnak asiloah, ramri ennak a um kha kan theih cio ko lai. Minung milu rel usih. Kawlram Acozah nih 30 March in 10 April 2014 tiang milurelnak (census) a tuah. Chinram cu milu tlawmbik (least population state) in 478,690 lawng kan si (2014, Myanmar Census). Singnga (500,000) hmanh kan tling  lo ai. 2009-10 kum ahkhan, UNDP le Planning Department nih, “Kawlram chungah Chinram cu sifakbik a si” (poorest state) tiah rikhawt an chiah (internet). Rakhine kha sifakbik pahnihnak an si ve. Zoh hmanh, Chinram kha 73.3% in sifakbik le Rakhine kha 43.5%  a si. Chinram hi buaktlak in tuak ahcun sifakbik kan si lai lo, kan si hmanh ah 73.3% le 43.5% cu ai thlau tuk, a si kholo.

         

 Zoh rih usih. Chin National Day (CND) hoi hi National Holiday ah cohlan thai cu chimlo, kum 30 renglo an kan tlaihpiak, an kan chuh. Hrawhpiak le thlaupiak an kan timh. 2014 kum ceo ah dakaw phungning in kan hun tuah khawh than ko kha! Sianginn ah le kanmah ramte ah kan holh le ca hmanh pei kan cawn khawh lo hi, ramdang ah maw kan va cawn rua hnga mu. Mah holh le ca mah ram i cawn khawh lo rengreng hi khuaruahhar a si. An kan nehsawh tuk.

          

Biaknaklei zoh rih usih. 15 January 2014 lioah khan Mandalay khua ah phungki lawngte minung 30,000 renglo nih tonpumhnak an ngeih kha kan theih dih. Phunveng Phu timi 969 pawl nih biatak an rak ichuah. “Kawl Miphun, Kawlca le Holh, Kawl Biaknak” in kan ram cu pen an itim. Khrihfa biaknak zei an rel loning. Chinram ah vailamtung an kan phurpiak len zong kha philh khawh a si lo! Mitlawm, tlangcung phu (ethnic groups) vialte hlohthlau an kan timh.

       

 Kawlram chungah Chinram lawng dakaw Vanlawngbual (Airport) a ngei lomi kan si khih. University an kan tuahpiak duh lo (Siangakchia 5,000 um a hau ti a si). Private nih dirh an timh hmanh ah an suauphau hna lo. Mipi pehtlaihnak lam (public transport) asiah, pehtlaihnak lamsuulpi (highway) an ṭhat rih loning. Lam ṭhatlo ruangah minung zeizat nunnak dah a liam cang kha. Siizung ṭhapi kan ngei maw. Ti le mei, rilcatpeh nak tiang siseh, sehzung hna kan ngei ve lo khi mu. President U Thein Sein acozah kum 5 (term khat) a tling cang lai. Zeidah hmaihngal le kutdong khiah khawh awk in acozah nih an kan tuahpiak, an kan tuahpiak  nemmam lo. Kan covo a tlawm tuk. Elaw…khe, chiaikhariai, kan ek, kan lo, ti hlei zeidah kan chim ti rua hnga mu. Cuti asiah, kilven herh lo rilmal cu! Kilven a herh tuk hringhran. 

Zeitindah Kan Kilven Lai, Mipi Rian Cu Zeidah A Si?

          

 “Kilven” timi biafang hi “hriamnam” timi biafang nih a zulh tawn. Amah belte, hriamnam kan ti tikah meithal le vainam lawng in ram kilven khawh a si lo. Ram le miphun kilvennak caah kan hriamnam siseh, kan ṭuanvo siseh, ai dang cio lai. “Chinram le Chin Miphun” kan ti tikah mizeimaw nihcun Lairam vawlei le Lailei khuasa mi lawng ahkhin kan ruah hna. Miphun le ram kilven, kan ti tikah Hakha, Thantlang, Falam le Tedim tbk. khuachung i khua a sami rian lawng a si hoi lo. Vawleicung ramkip kan umnak hmun kha Chinram vawlei a si ve, tiin cohlan khawh a hau. Na umnak in rian tampi na ṭuan khawh ko. Phundang in kan chim ahcun, na umnak hmun ah na tlau ahcun Chinram le Chin miphun in na tlau he ai dang lo, ai khat ko. Kan umnak ah kan tlau lo kha Chinram le Chin miphun kilven cu a si ve ko. Kan tlau loding kha kan rian cu a si ko.

    

Hriam le nam in Chinram le Miphun kilvengtu Lai Ralkap kan ngeih hna. Miphun caah rianṭuan mi MPs zong an um ko. Kanmah le kan si khawhnak in mipi nih rian tampi kan ngei ve. Uktu acozah sinah kan pe u. Kan tuahpiak u. Zauk phung nan ti, cucu kan duh lo, khakha kan duh. Ziah nan kan tuahpiak ve lo. Nan kan daihthlanh, tiah ralṭha tein chim ngam le hal ngam zong hi ram le miphun kilvennak caah mipi kan rian a si ve. Kum 50 renglo ralkap nih an kan uk tikah kan thisen ah ṭihphannak thisen a nung lan. Cu zong cu kan tei khawh a hau. Ralṭha tein kan duhmi kan chim ngam, kan hal ngam a hau—ralṭhat hi himnak a si ve tawn. Atlangpi in mipi rian hi hun vuak ahcun; Lungrualnak, ralṭha tein dir ngamnak, fimkhur tein khuasak thiam, ram le miphun caah lungput ṭha ngeih le kan nuphung, kan holh le ca hna kilven hi an si bik!

         

 Zeitindah kilven hram kan thawk lai i kan sersiam lai? Pumpak cio thinlung le lungput in kan thawk hmaisa a hau. Cun, miphun le ram kilven si loin uico bang mah  bawhnak saphaw kan ṭam loding a biapi tuk—mitlau lungput le tuahsernak a si. Lungput nih hin ram a ser khawh bantukin a hrawk khawh ve ṭhiamṭhiam. Cucaah pumpak cio lungput in kan thawk lai. Chungkhar in kan kilven lai. Khuatlang in kan sersiam lai. Mipi le zatlang pawlkomhnak bu hna in kan tunmer lai. Mipi hna lungrualnak in kan dirpi lai. Biaknak phu hna le Khrihfabu hna in kan fehter lai.

        

Miphun pakhat sinak i a kengruh taktak a simi, Holh le Ca, Nunphung sunhsaknak le kilvennak in Chinram le Chin Miphun kan kilven a hau fawn. Vawlei khuaza ah Chin miphun kan i ṭhekdarh tikah kan nunphung, kan holh le ca, kan bia le hla hna hi thlau an fawi ngaite. Miphundang ram a si bantukin hman peng awk zong a ṭha ve lo. Buahcih tuk khuasaknak nih kan sining a pawnchuah khawh ngaimi a si. Atuchan mino cheukhat cu Laica le Holh kan thiam lo tuk, thiam zong kan itim lo. Kan phunglam le kan laam zong kan thei/thiam ti lo. Ruakhatlak, rawlsawmtuk le chanthar laam lawng kan thiam cang. Saar laam, conglaizawnh, cakei fim laam tbk. le thingparsang, thington, bawikil aw, cawpe aw, Liandang aw, tbk. hlapi zong kan thiam ti lo (caṭialtu lila zong nih ka thiam ve lo). A hram in kan ithawk ṭhan a hau. CND camtuak puai hna ahhin tampi in kan laam ding a si. Tam deuh in kan sak ding a si. Cun, CND puaizawh hrimhrim kha mipi kan rian a si. Hi puai i nai tel ahcun Laimi na sinak, Laiphung ṭanhnak thinlung (thisen) na ngei deuh ve hrimhrim lai, ti ka zumh! Kan holh le ca, kan bia le hla hna le kan nunphung hna kan thiam i kan hman khawh hi miphun kilvennak caah mipi kan hriamnam ṭha taktak cu a rak si.

         

Laiholh tein cauk, mekazin, le thawngzamhca zong tampi kan chuah rih a hau. Laica le holh kan cawn a hau, kan thiam i kan uar ding le kan nu holh (mother’s tongue) taktak ah a can khawh ding a biapi tuk. Hi kongah Australia khuasa kan Laimi hi ka upat tuk hna. An cozah zong nih a dawt hna. Anmah bantukin Laica cawnnak tuah khawh ding hi izuam cio ding kan si. Aruang cu, kan nunphung, kan ca le holh hna he kan i hlat ni cu Chinram le miphun in kan tlau ni a si ve te lai. Cu vialte cu aho rian hlei a si ṭung lo, mipi kan rian lawngte a si ko. Kan tuah ahcun, kan thiam ahcun, kan hman ahcun, ram le miphun a kilveng khomi Chin miphun kan si ko lai.

Biadonghnak

           

 Chinram le Chin Miphun kilvennak caah Mipi timi khi nangmah le keimah pumpak kha kan si ko, aho hlei an rak si lo! Sa le ral kut in kilven a herhnak a um lai. Uknak ṭhalo lakin kilven a herhnak a um lai. Minih zomhtaihmi sinak in kilven a herhnak a um ko lai. Nunphung le Caholh lei in kilven a herhnak a um ṭhiamṭhiam lai. Miphundang nih dawpdolhnak le tlaunak in kilven a herh rih lai. Kan biaknak zong kilven a herh tuk rih. Cun, fimthiamnak zong in kilven a herh rih. Cu vialte cu mipi kan rian pei a si, tiah. Kanmah le kan sinak, kan ti khawhtawk cio, kanmah le kan hriamnam cio he kan kilven ahcun Chinram vawlei le Chin Miphun nih a zawi khawhtawk hlawhtlinnak kan hmuh ko lai. Cu vialte cu mipi kan dihlak nih ralṭhatnak thinlung he kan dirpi lai. Lungrualnak in kan humhim lai. Lungput ṭha he kan kilven (doi) lai. Cuti i mipi nih kan rian hngal in kan kilven ahcun Chinram le Chin Miphun kan him lai.

Note : Hi capar hi CYO, Dallas, Taxes nih avoi 67nak (2015) capar zuamnak an tuahmi ah 2nd prize ka conak capar asi.