Chinmi Nun Le Ramdang Peem

 Chinmi Nun Le Ramdang Peem

Salai Joseph KB Thawng

Biadomhnak 

 “Peem” (migration) timi hi “mah le hmunhma, khua le ram kaltak in miphundang ram ah anmah minung sinak (citizenship) vaa lak i va um beh khi a si. Cun, “peem” timi biafang hi ‘miphun nih maw, ram nih maw, khua nih maw, rem lo ruangah le cozah uknak a ṭhat lo tikah  khuasak tintuk har ruangah siseh, daihnak a um lo ruangah siseh a chuakmi biafang a si.¹”

Kan  Peemnak Aruang

Kan peemnak aruang hi a tlangpi in hun vuak ahcun ‘kan cozah ṭhatlo bak a si’ kan ti hnga. Ralkap cozah nih rialdip ukphung (communist hruaining) in an rak kan uk. “Gen. Ne Win nih ‘nawlngeihnak’ a laak kum, 1962 in tuak ahcun kum 49 a si (2011 kum tiang). 1974 kum ah ‘phunghrampi’ an sermi in Thamada a tling. 1974 in 1988 kum tiang Thamada a ṭuan.²” CNF/CNA nih an dohnak 1988 kum hnu in tuak ahcun kum 23 khengte (2011 kum tiang) ralkap cozah kuttang ah kan um.

Cozah ṭhalo nih ram an hruai tikah ram an hrawh dih, kan si a fak. “Hruai’ si loin ‘uk’ in an kan uk tikah kan covo (rights) a zor. Daihnak (peace) he kan ihlat. Zalonnak (freedom) cu thuh kanh kan si. Ti, mei, lam le rilcat pehnak tiangin kan chambau. Kawlram chungah Chin pine cu nihin tiang sifakbik kan si. Cozah nih a zomhtaih ngaimi pine ah kan cang. Kan kong le kan thawngpang zong cozah thanhca (the mirror) nih a thanh duh lo. A ngaite cu Chin miphun hi kan pupa chan tein ‘zalongte le luat tein’ khuasak a duhmi kan si. Cu tikah ‘hramhram in mi a uktu cozah’ cu zaamtak lo awk le peem lo awk a ṭhalo, doh lo awk zong a ṭha fawn lo. Cucu, kan peemnak aruang a si ko rua.

Peemnak Nih A Chuahpimi Thilṭha    

Cozah ṭha, ramṭha le zalonnak ram ah kan phan.  Kan kutke ngeihchun nih Lailei caah ṭhathnemnak tampi a peek hna. “Inn le lo, ti le mei, pawcawm kawlhawlnak ah kan zaang a dam deuh. Tlanglo tuah kan zor deuh. Khuate zong nih TV le salawng in zeipaoh an zoh khawh. Khuapi le khuate kan idang ti lo. Telephone in suimilam caan chungah thawng kan ithanh kho. Motorcycle a tam cang. Ke in khualtlawng an tlawm. Electric mei ceupum in khuate kip ngawt in aa vaang cang. Hi vialte hi ramleng um Chin miphun kan zaanghleicawimi theipar hna an si kan ti ahcun kan khel tuk lai lo.

Ramdang kalmi, a peem cangmi hna zong nih hlawknak tampi kan hmuh. Tahchunhnak ah USA a phanmi hna sining zoh usih. Mirum sifak thleidannak a um lo. Minung tling sinak ah an ikhat dih. Covo (rights) an ngei cio. President nih aa hrukaihmi kha sifak pa zong nih aa hruk ve. Ei le din ah a niam a sang an um lo. Motor an icitmi aa khat. Inn le lo ah an ikhat. Lai khuate in cataang ngeilo pa zong ramṭha a phanh tikah hawi phung in ai phung kho. Computer a hmang kho. Internet (online) a hmang kho. Telephone zong duhtawk in ai zit khawh. A umnak ram nunphung chungah khua a sa kho. Miphungdang holh zong amah le a si khawhtawk in  a holh kho. A chunmang manh bal lo thil a hmu, a thei, a hmang. A thiam loding zong zingzan in a tonghtham tikah ai ziak lan. Amah paw aa cawm pinah Lailei nu le pa, cingla rualchan a zohkhenh  rih hna. Cu vialte theipar cu ‘peemnak’ nih a chuahpi mi theihpar  ṭha an si ko. 

Peemnak Nih A Chuahpimi Tlakchamhnak

Mah holh le ca, nunphung le kokek thil hna i kalpi le hman peng awk a ṭha ti lo. Tuchan Lai mino cheukhat cu Laiholh le ca kan thiam ti lo. Thiam aa tim lomi zong kan tampi. Chinmi si aa zahpi tawk zong kan tlawm hoi lo. Aruang dothlat tikah kan umnak ram le sining, nunphung nih tampi a rak kan dolh cang caah a si. Cucu hmailei kum 50 ahcun kan tlaunak hram an si te kho. 

Kan ram (Kawlram) ramrian mit in zoh usih. Chin pine milu hi buaktlak in sing 5 in sing 6 kar lawng kan si. “Kawlram milu 60 million lakah Chin miphun cu sing 5-6 kar lawng kan si. Buaktlak in tuak ahcun 0.6 hrawng lawng kan si. Vote (1) hmanh kan ngei lo. Pumpak covo (individual rights) si loin miphun covo (collective rights) in khuakhan lairel khawhnak (self-determination) kan ngeih lo ahcun democracy  timi hi kan  caah sullam ngeilo tluk a si.³”    

“USA hmanh ah Chin miphun hi 30000 tang ṭumlo kan um lai. Falam hi 4000-5000 kar, Teddim hi 2000-3000 kar, thlanglei Laimi hi 1000 hualham le Laiholh a hmangmi hi 20000 tluk kan um.⁴” “Malaysia thong 40-50 kar, India ah 70,000 hrawng, Thailand ah 500 hrawng. Buaktlak in tuak tikah Chin miphun ralzaam mi hi 100,000 leng kan si lai.⁵”Canada, Australia, Denmark, Norway le ram dangdang ah zeizat remruam dah kan um hnga.

Hi vialte minung nih Lai kan hlumh khawh lo tikah miphundang lila nih uk hau phun in kan um. Chin pine acozah lutlai vialte cu kan huat ngaimi hna Kawl lila kha an si a hau. An kan uk tikah kan covo a zor. Aruang cu Laihlum milu kan tlawm tuk. Democracy ukphung cu zapi vote a si bantukin vote (1) hmanh a ngei kho lo dingmi Chin miphun kan si. “Kanmah ram kanmah nih kan uk khawh lomi hi kan ram sinah leiba tamtuk kan ngei tinak a si.” 

Kan  Peem  Rih Ko Lai Maw, Kan Kir Cang Lai Dah?      

Hi biahalnak hi ‘kan kir cang awk a si’ a titu an um lai i ‘kan peem rih awk a si ko’ a titu zong an um len lai. “Kan kir lai lo” a titu hna ruahning zoh ahcun “kir usihlaw zeidah kan tuah lai. Cozah rian siseh, nifatin phaisa lut, pawcawmnak lei zongah ramṭha cu ramṭha cingcing a si ko” an ti lai. Cun, ramṭha phanh hnu i Kawlram hna kir cu, lothlawh kan huam ti lai lo, a timi zong kan rak um ṭhiamṭhiam lai, a fiang.       

“Kan kir awk a si cang” a titu hna ruahning ahcun “Chin pine cu 36,019 km² (13,907 sq mi) lawng a kau. Minung sing 5-6 lawng kan si. Sianginn hi 1058 (Primary), 83 (Middle) le 25 (High) lawng a um. Siizung 9 (General hospital) le siikhan 12 (Health clinics) lawng a um ^6” tbt. le cozah siseh, rian dang le sining dangdang ah kan tenau tuk tiin kan santlaihlonak le kan chambaunak mit in kan kir cang awk a si, an ti ve lai. Chim duhmi cu, hi biahalnak hi aphi kawl a har ngaingai i biachah khawh a si rih lo tinak a si hnga.

Kan  I Ralrin Awk   

Miphundang ram ah an sining tampi ihrawm in buahcih ngai in khua kan sa. Cu tikah, Laimi kan sining  uar ti lonak zawtnak nih a kan den khawh. Kan holh le ca thiam ti lonak tlangrai nih a kan phanh khawh rih. Tahchunhnak ah “Judah miphun le Laimi cu tahchunh zungzal kan si, kan vakvai ve. “Alexander Ngan nih B.C. 334 hrawngah Persian siangpahrang a tei. Cu lioah Judah miphun cu ramkip ah an vai dih. An holh a simi ‘Hebrew’ holh an thiam ti lo, an thlau, hman awk zong a ṭha lo. Bogyokegyi Pompeii nih B.C. 67 hrawngah Greek a tei i Rome cozah a hung dir. Asinain, Greek holh le nunphung cu vawleipi ti awk in hman a si. Cu tikah Judah miphun nih an holh an thiam ti lo. An Bible zong an rel kho ti lo i Pathian zong an bia kho ti lo. An nunphung an hngal ti lo.⁷” Cu sican le nunning cu Chinmi hi kan phan kho ve.

Biadonghnak

“Kal” timi biafang ruangah “kir” timi biafang zong a um ve. A kal lawng kal lengmang le peem lengmang cu dongh a thiam lo. Kir zong kan i timh awk a si ve. Kan peem ruangah thilṭha tampi a chuah bantukin kan tlakchamhnak tampi a rak um ve. A tlangpi in kan bia kan fun ahcun “A peem cangmi cu peem a si cang. A taangmi hi cu kan peem awk a si ti lo. Kan cozah zong ṭhatlam a tlai ziahmah cang i a peem cangmi hmanh kan kir pah cang awk a si. Kan mipum a kir khawh lo hmanh ah kan thinlung tal cun kan kir cang awk a si.  

Ref :   (1) Melissa Mayntz , “Definition of migration.”

(2) Nay Tway, “2015 ah (9)nak Tamada ahodah a si lai?” (Kawl)

(3) Dr. Salai Lian H. Sakhong  chimmi chungin (Media Seminar)

         (4) Rev. Dr. Thlaawr Bawihrin, (September, 2013 ṬṬ Mekazin  cahmai 113)

(5) Faiceu Media (CHRO in Salai Lian Bawi Thang chimmi)

(6)Wikipedia, the free encyclopedia

 (http://en.wikipedia.org/wiki/Chin_State)

(7) Lay Lay Moon, “Vawlei khuate ah lut sih (Kawl),Teen Magazine”

(Note: Faiceu Journal kum 5 tlinnak capar ṭial zuamnak ah first runner-up ka hmuhnak capar a si)